რა არის ქალთა აღდგომა და როგორ აღნიშნავდნენ მას სამეგრელოში
"გზის" წინა ნომერში ანა კვიკვინია გვიყვებოდა სამეგრელოში გავრცელებულ საახალწლო ტრადიციებზე და დაგპირდით, რომ მის მიერ მოწოდებულ სხვა საინტერესო წეს-ჩვეულებებზე საუბარს მომდევნო ნომერში განვაგრძობდით.
ანა, ხობის მუნიციპალიტეტის სოფელ პირველი მაისის საჯარო სკოლის მე-11 კლასის მოსწავლე:
"მირსაობა ძველი კოლხეთის წარმართული ღვთაება მირსას სალოცავის რიტუალი ყოფილა. არსებობს აზრი, რომ ეს სახელწოდება ნისლიანობას უკავშირდება. ნისლიანობა ზამთრის დასასრულისა და გაზაფხულის დადგომის ("ტაროზის") მიმანიშნებელია. ეს სალოცავი რიტუალი სწორედ ასეთ დროს ტარდებოდა, დიდმარხვის დაწყებამდე 24 დღით ადრე. მირსას სალოცავი, როგორც ყოველი წარმართული სალოცავი, მსხვერპლთშეწირვით ტარდებოდა "კალანდობის" (ახალი წლის) აღნიშვნის შემდეგ. ამ სალოცავისათვის ღორს ასუქებდნენ და დიდ პატივში ჰყავდათ. მას "ომირსეს" ეძახდნენ და კლავდნენ სწორედ დანიშნულ დღეს - დიდმარხვამდე 24 დღით ადრე, შაბათს. ოჯახის უფროსი "ომირსეს" მოხარშული თავითა და გულ-ღვიძლით ეახლებოდა მუხას - (ღორის მკვებავ "ჭყონს") ან ამ რიტუალისთვის მიჩენილ რომელიმე ხეს, სამსხვერპლო-სალოცავს დააწყობდა ხის ძირას, დაიჩოქებდა პირით აღმოსავლეთისკენ (მზისკენ) და დიდი მოწიწებით წარმოთქვამდა: "დღევანდელი მირსობის მობრძანებავ, ჩემს თვალებს ჩემი გამახარებელი დაანახვე, მე და ჩემს ცოლ-შვილს ბედი მოგვეცი, ბედნიერად გვამყოფე, ყოველი ავან-ჩავანი აგვაცილე. ყოველ ცუდ გზაზე, წყალში შენ დაგვიცავი, შე სახელდალოცვილო". სალოცავიდან მობრუნებული ოჯახის უფროსი სამსხვერპლოს ტაბუს ახსნიდა და ოჯახის ყველა წევრთან ერთად "ომირსეს" ხორცისგან დამზადებულ სადილს შეექცეოდა".
თანაფა...
"ამჟამად უდიდესი ქრისტიანული დღესასწაული აღდგომაა, მაგრამ უძველეს დროში მას სხვა დატვირთვა ჰქონდა. ამ სახელწოდებით სამეგრელოში წარმართული დღესასწაული იმართებოდა. კერძოდ, ეს იყო მთვარის ღვთაებისადმი მიძღვნილი დიდი ზეიმი, მთელი ღამის გათენება - ღამისთევა, იგივე თანაფა. ეს ხდებოდა ბუნების, ცოცხალი არსების გამოღვიძების დროს, გაზაფხულზე, როცა მთვარე გაივსებოდა. მთვარიან ღამეში, კვირა ღამეს, ორშაბათს - "მთვარის დღეს" (თუთაშხადღას) ხვდებოდნენ ზეიმით. მთვარის თაყვანისცემის გამო, ორშაბათი უქმე დღე იყო. აღსანიშნავია, რომ სამეგრელოში დღესაც ადევს ტაბუ ორშაბათობით საქმეზე წასვლას ("ვაშინერს" - იტყვიან მეგრელები). ორშაბათობით თავს იკავებენ მოგზაურობისგან, რაიმეს გაცემისგან, თავის დაბანისგან (ძმა მოგიკვდებაო), წყევლისგან (ორშაბათის წყევლა მალე ახდებაო)".
ყეინობა...
"სამეგრელოს ტრადიციებში არსებობდა ბერიკაობის რიტუალის ანალოგი - ყეინობა. ამ საერო დღესასწაულს აღნიშნავდნენ ზუგდიდში, ფოთში, სენაკში დიდმარხვის ორშაბათს. დღესასწაული ხელს უწყობდა მტრის უძლეველობის მითის დამსხვრევას, ზრდიდა მოსახლეობის მხნეობას და შემართებას. ამ მიზნით შერჩეულ ყეინსა და დედოფალს სასაცილოდ გამოაწყობდნენ, ამოუყენებდნენ ხმლებითა და ჯოხებით შეიარაღებულ მხლებლებს. ხალხი ყეინს დასცინოდა, ხოლო დედოფალს ეარშიყებოდა. ვისაც მხლებლები დაიჭერდნენ, ფულს ახდევინებდნენ. ბოლოს იმართებოდა ცეკვა-თამაში, გართობა..."
ჭვენიერობა...
"ჭვეინობა ქალთა აღდგომის - "ოსურ თანაფა" სახელითაცაა ცნობილი. ამ სახელწოდებითაა ცნობილი რელიგიური დღესასწაული სოფელ ბანძაში (მარტვილის მუნიციპალიტეტი). ახალკვირას (ახალჟაშხა), აღდგომის მომდევნო კვირას, ეკლესია-სასაფლაოს (ბანძის ცენტრშია) მახლობლად იკრიბებოდნენ ბანძელები თავიანთი სტუმრებით. მღვდელი დალოცავდა ტყავის ბურთს, შემდეგ ერთ-ერთი უხუცესი ბანძელი გამოიტანდა მას და მაღლა აისროდა. ამით იწყებოდა ლელოს თამაში. მანამდე მობურთალნი გაიყოფოდნენ ზემო და ქვემო ბანძელებად ან ცოლიან-უცოლოებად. ერთ-ერთი მხარე გაიტანდა ლელოს. ამის შემდეგ მიდიოდნენ ეკლესიის ეზოში წინასწარ შერჩეული ხის მოსაგლეჯად. მოგლეჯილ ხეს სამჯერ შემოატარებდნენ ეკლესიას სიმღერა-გალობით და იქვე მიაყუდებდნენ. ქალთა აღდგომის სახელწოდებით შემორჩენილია ტრადიცია, როცა აღდგომის მომდევნო კვირა დღეს (კვირაცხოვლობას), სამეგრელოს მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი ხელახლა ღებავს კვერცხებს..."
თედორობა და მეცეცხლე მეზობელი...
"ცხენს მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა მეგრელი კაცის სამეურნეო თუ სამხედრო ცხოვრებაში, ამიტომ მათი დაცვა-გამრავლება სასიცოცხლო მნიშვნელობას იძენდა. მამაკაცებს დიდმარხვის პირველი კვირის შაბათ საღამოს ხონჩით მიჰქონდათ ქალბატონების მიერ ცხენის გამოსახულების ნამცხვარი და შესთხოვდნენ წმინდა თედორეს ცხენების გამრავლებას, მათ დაცვას ქურდებისა და ნადირისაგან. ეს რიტუალი "თედორობის" სახელწოდებითაა ცნობილი. არსებობდა ასევე "მეცეცხლე მეზობლის" ტრადიცია. ძველად, როცა ჯერ არ იყო მიგნებული წურწუმა (ასანთი) და ადამიანები მხოლოდ კვეს-აბედით ახერხებდნენ ცეცხლის გაჩაღებას, ღამე დაწოლისას ცდილობდნენ, კერაზე ნაცარი ღადარში გაეხვიათ და ისე შეენახათ, რომ მეორე დილას ჰქონოდათ გასაჩაღებელი ცეცხლის ნაღვერდლები, რომ მეზობლისას არ დასჭირვებოდათ გადასვლა და თხოვნა. ნაცარში გასახვევ-შესანახ (მითახუაფალი) ცეცხლს მაგარი ჯიშის (რცხილა, წიფელა, კოპიტი, ძელქვა და სხვა) შეშისას არჩევდნენ და თან ცეცხლშენახვის ლოცვასაც მიაყოლებდნენ: "ალას მალას, თუნთი გვალას, დედიბი კერიას, ბადიდი ვანას, ჩქიმი დაჩხირი ჩეში გოთანას" ("ალიანად, მთლიანად, დათვი მთასა, დედაბერი კერიასთან, ბერიკაცი ყანაში, ჩემი ცეცხლი თეთრად გათენებისას"). თუ ჩახვეული ნაღვერდლები ალიანი დახვდებოდათ, ცეცხლსაც ხალისით გააჩაღებდნენ და ღამე ნანახ სიზმარსაც ახალ ცეცხლს ჩაუთხრობდნენ. თუ ჩამქრალი აღმოჩნდებოდა, ოჯახის წევრი ერთ-ორ ჩხირ შეშას წაიღებდა მეზობლისას და იქ კერას დააჩხირებდა (შეუკეთებდა) და ცეცხლმოკიდებულ მუგუზლებს თავისას გადმოიტანდა. მახლობელ მეზობელს, რომლისგანაც ამ დროს ცეცხლი მოჰქონდათ, მეცეცხლე მეზობელი (მედაჩხირე მეძობელი) ერქვა, რადგანაც ცეცხლის მიცემა დიდ სიკეთედ ითვლებოდა. ხატოვნად "მეცეცხლე მეზობელი" - ტკბილ, მოკეთე მეზობლად იყო მიჩნეული, მით უფრო, რომ ხალხს სწამდა ასე: ცეცხლს, რომელიც მეზობელს მიჰქონდა, შეიძლებოდა თან გაჰყოლოდა ყოველი ბარაქა ოჯახისა, საიდანაც ეს ცეცხლი გავიდოდა. ამიტომაც, ცეცხლის წამღები ხშირად ლოცულობდა, რომ მეცეცხლეს ოჯახში რაიმე უსიამოვნება არ შემთხვეოდა ორშაბათიდან - ორშაბათამდე. საერთოდ კი, ორშაბათობით ორივე მხარე უფრთხილდებოდა ცეცხლის "გადათესვას" და ცდილობდა, არ დარღვეულიყო კეთილმეზობლური ურთიერთობები..."
როლანდ ხოჯანაშვილი