ხევსურეთი გუშინ და დღეს - მიწიდან "ამოსული" ორი წიგნისა და აკვანში დანიშვნის ამბავი
პოეტი, ესეისტი, კინოდრამატურგი, ეთნოლოგი, საკრალური ცოდნის მკვლევარი და პუბლიცისტი - კობა არაბულის ხალხურ ტრადიციათა დაცვისა და აღდგენის ცენტრის ერთ-ერთ ოთახში, ხევსურული სამოსის დაახლოებით საუკუნე-ნახევრის უძველესი ნიმუშები ინახება. წინაპართა უნიკალურ ნივთებს, რომელსაც მეუღლესთან ერთად მოუყარა თავი, სამწუხაროდ, ჩრჩილი დაუნდობლად ანადგურებს და ვერაფრით ახერხებენ ამ პროცესის შეჩერებას. აკვანში დანიშნულ წყვილს, ინტერესები აერთიანებს. დღესდღეობით, ელისო ფიცხელაური ხალხური რეწვის ტექნიკის ერთ-ერთ ყველაზე კვალიფიციურ ოსტატად ითვლება, რომელსაც ეს ცოდნა წინაპრებისგან გადაეცა და უკვე დიდი ხანია, სხვებს უზიარებს.
ვიდრე კობა არაბულთან საუბარს დავიწყებდი, რედაქციის სახელით ბოდიში მოვუხადე იმ ტექნიკური შეცდომის გამო, რომელიც "გზის" #7-ში მოხდა (ბაჩანა ბრეგვაძის გარდაცვალების შესახებ ინფორმაციას კობა არაბულის ფოტო ერთვოდა), შემდეგ კი პოეტის მშობლიური კუთხით დავინტერესდი. კობა არაბულის ცხოვრების გზა ხევსურეთის სოფელ დათვისიდან იწყება და როგორც მან მითხრა, 63-კომლიან სოფელში დღეს 2 კომლია დარჩენილი, მთელ ხევსურეთში კი დაახლოებით 100 ოჯახი ცხოვრობს.
- ბატონო კობა, დათვისში გაქვთ სახლ-კარი?
- 90-იან წლებში სახლი მეწყერმა დაანგრია. ახალი წლის პერიოდი იყო, მეწყერი ღამით ჩამოწვა და ფაქტობრივად, მთელი სოფელი წაიღო. იყო მსხვერპლიც. მას შემდეგ ასეთი დიდი თოვლი აღარ მოსულა. ჩემი მშობლები იმ დროს განგებამ გადაარჩინა.
- ვინ იყვნენ თქვენი წინაპრები?
- გაღმა ხევსურეთში ანუ ფხოვში გველეთ-მოწმაო-დათვისის თემია, მთელ მხარეს კი საარაგვო ჰქვია. ჩემს თემს დათვისის თემსაც ეძახიან. ჩემი პაპა ძალიან საინტერესო კაცი ყოფილა. ახოვანი, პატივცემული, კარგი სახლ-კარით. თემის მამასახლისი, ანდრეზის განთქმული მცოდნე (ანდრეზი ხევსურულ ზეპირსიტყვიერებაში შემონახული ამბებია. - ავტ.) გახლდათ. გახსოვთ ალბათ, გიგო გაბაშვილის ხევსურეთში სტუმრობის ამბავი. ზუსტად არ ვიცით, მაგრამ როგორც ირკვევა, მხატვრის ხევსურულ თემაზე შექმნილ სერიაში, ერთ-ერთ ნამუშევარზე პაპაჩემია გამოსახული. ვაჟა-ფშაველა ხევსურეთში, პაპასთან ჩადიოდა. ვაჟას ძმამ - ბაჩანამ ბიძაჩემი მონათლა, რომელიც სამწუხაროდ, არაგვში დაიხრჩო. 12 წლის ვაჟკაც ბიჭს, რომელიც სულ აბჯრით დადიოდა, მდინარემ ცხენი წაუქცია და გამოსვლა ვეღარ შეძლო. პაპის მეორე შვილი ავადმყოფობამ იმსხვერპლა. იმ დროს მამაჩემიც ავად გამხდარა. ის ძმებს შორის უმცროსი იყო და ერთ დღესაც, როცა გაიღვიძა, უფროსი ძმა ცოცხალი აღარ დახვდა. ბარისახოში პირველი ოთხწლიანი სკოლა ვაჟასა და ბაჩანას ინიციატივით გაიხსნა. ბაჩანა სკოლის პირველი დირექტორი გახლდათ. ბებია - ბუბა როშკიდან, წიკლაურების თემიდან იყო. მისი სახელი ვუწოდე ჩემს ერთ-ერთ შვილს... რაც შეეხებათ ჩემს მშობლებს: მამა მინდია არაბული ხევსურეთში განთქმული მონადირე იყო. ის და დედაჩემი - მზექალა ანდრეზის შესანიშნავი მცოდნეები იყვნენ. სამი დედმამიშვილი ვიყავით. დას - ლელა არაბულს თეატრალური ინსტიტუტი ჰქონდა დამთავრებული. სამწუხაროდ, გარდაიცვალა და ერთი გოგო დარჩა. ძმა - ირაკლი კი ექიმია. ის არა მხოლოდ ხალხური მედიცინის, არამედ ანდრეზის კარგი მცოდნეა.
- ბატონო კობა, არაბულებს წერის ნიჭი გაქვთ. თქვენ როდის დაიწყეთ წერა?
- ფაქტობრივად, სკოლის ასაკიდან. ხალხური ანსამბლები ჩემს ლექსებზე სიმღერებს წერდნენ და მღეროდნენ. ერთხელ დავწერე ლექსი - "ჯოყოლას სიკვდილი". ეს და სხვა ლექსები რამდენიმე ქვეყანაში დაიბეჭდა: ამერიკაში, საფრანგეთში, ესპანეთში, იტალიაში და ა.შ. ამ ლექსზე ორჯერ გადაიღეს ფილმი.
მეათე კლასში ვიყავი, როცა ხევსურეთში გიორგი ლეონიძე ამოვიდა. ლექსი წავუკითხე. მაშინ წიგნი მაჩუქა, წარწერით: "კობას, წარმატებების სურვილით". იმ წიგნს დღემდე ვინახავ. საოცარი რამ მოხდა: მეწყერმა ჩვენი სახლი რომ წაიღო, ერთი წლის მერე, მიწაში დამარხული ორი წიგნი "ამოვიდა", ლეონიძის და შოთა რუსთაველის "ვეფხისტყაოსანი"... ვწერდი უნივერსიტეტშიც. ფილოლოგიურის შემდეგ, ხელოვნების ფაკულტეტი რომ დავამთავრე, თენგიზ აბულაძემ კინოსტუდია "ქართულ ფილმში" წამიყვანა.
- მაშინ ძალიან ნაყოფიერად მუშაობდა ქართული კინოწარმოება...
- დიახ, ასე იყო. მივედით ახალგაზრდები და დაგვხვდნენ: რეზო ინანიშვილი, გურამ გეგეშიძე, სულიკო ჟღენტი, გივი მაღულარია, ერლომ ახვლედიანი და ა.შ. კინოსტუდიაში 1974 წლიდან მის დაშლამდე ვმუშაობდი და სცენარებს ვწერდი. ჩემი სცენარის მიხედვით არაერთი დოკუმენტური ფილმია გადაღებული: ხევისბრებზე, რიტუალებზე და სხვა. მაგრამ ზვიად გამსახურდიას პრეზიდენტობის დროს, ტელევიზიები რომ "დაინგრა", იმ პერიოდში უნიკალური მასალა დაიკარგა და მათ შორის, ეს ფილმებიც. საერთოდ, კინოსტუდიაში თავმოყრილი იყვნენ საუკეთესო რეჟისორები, მხატვრები, კომპოზიტორები. რეზო ჩხეიძე გენიალური კაცი იყო, ქართული ხელოვნების დიდი ქომაგი. მის გარდაცვალებამდე ერთი კვირით ადრე, მთელი საათი ვისაუბრეთ ტელეფონით. წაუკითხავს არ ტოვებდა ჩემს ლექსებს.
ჩემი სცენარების მიხედვით გენიალურ თენგიზ აბულაძეს ფილმების გადაღება უნდოდა, მაგრამ ვერ შეძლო. ერთი იყო "ბახტრიონი", ხოლო მეორე, დოკუმენტური ფილმის სცენარი - "მზეო, დადექ და დაჰგვიანდი", მაგრამ მაშინ, ჯერ კიდევ კომუნისტური პერიოდი იყო და ასეთი შინაარსის ფილმებს ვერ გადაიღებდნენ. სცენარი მხედრებსა და მეომრებზე, საბრძოლო ტაქტიკაზე, 300 არაგველის ბრძოლაზე, მთის რიტუალებსა და სხვადასხვა კულტზე უნდა ყოფილიყო. ერთხელ, თენგიზმა დამიბარა, - მინდა, ამ სცენარით მხატვრულ-დოკუმენტური ფილმი გადავიღო, მაგრამ ზუსტად ისე, როგორც წერიაო. დამიძახეს ტელევიზიაში, სადაც რელიგიურ თემებს ზედამხედველობას ილია რურუა უწევდა. ოთახში ის და რედაქტორები დამხვდნენ. მივიტანე სცენარი და მისი გადაკეთება მოითხოვეს, მაგრამ ეს თენგიზს არ სურდა, რადგან ამ გზით მთავარი აზრი დაიკარგებოდა. ვუთხარი, - მაინც ვცადოთ-მეთქი. ერთი კვირა ვიმუშავეთ, მაგრამ არაფერი გამოვიდა. ფილმი "300 სპარტელი" რომ გამოჩნდა, გული დამწყდა - ჩვენ დღემდე ვერაფერი გადავიღეთ 300 არაგველის შესახებ.
- ბატონო კობა, თქვენი ნაწერები "გველისმჭამელის" ფსევდონიმითაც იბეჭდება. ალბათ, ვაჟა-ფშაველას სიყვარულის გამო...
- დიახ, ვაჟას, ხოგაის მინდიას და მისი ბუნების საიდუმლოს ცოდნის გამო. ჩემი პირველი პოეზიის წიგნები რომ გამოვიდა, ერთ-ერთს "გველისმჭამელის წელიწადი" ერქვა. ეს იყო საკრალური დროის პოეზია, რომელმაც დიდი ინტერესი გამოიწვია და ბევრი რეცენზია დაიწერა.
- მთის შვილს, დედაქალაქთან შეგუება არ გაგიჭირდათ?
- იცით, მე მისტიკურ, საკრალურ დროში ვცხოვრობდი და ვცხოვრობ. თითქოს სხვაგან ვარ. ვინც ჩემს ნაწერებს კითხულობს, ამას ყველა აღნიშნავს. ამიტომ, ამ მხრივ არ იყო სირთულე, თუმცა, რა თქმა უნდა, თბილისში ჩამოსულების ცხოვრება მარტივი არ გახლდათ. ბინა არ გვქონდა და ფაქტობრივად, სტუდქალაქში "დავიზარდეთ". ხევსურეთიდან ჩამოსულები, სხვებზე მეტად ვიყავით გარემოსთან ადაპტირებულები, რადგან ბარისახოს სკოლა-ინტერნატში ვიზრდებოდით, იქვე ვსწავლობდით და ვცხოვრობდით. შესანიშნავი პედაგოგები გვყავდა, ჩვენთან გენიალური პოეზიის საღამოები იმართებოდა და ჩვენს სკოლა-ინტერნატს აკადემიასაც ეძახდნენ.
- ბატონო კობა, თქვენს ოჯახზეც მიამბეთ...
- ჩვენი ოჯახი ხელოვანების სახლია. მეუღლე - ელისო ფიცხელაურ-არაბული და მე აკვანში დანიშნულები ვართ. ის ჩემზე ერთი წლით უმცროსია. ბავშვობაში და სტუდენტობისას, ყველამ იცოდა, რომ ხევსურეთში მყავდა საცოლე. ჩვენს ოჯახებს უყვარდათ ერთმანეთი. ასეთ დროს მიიტანდნენ ქალის ოჯახში ნიშანს და ყველაფერი გადაწყვეტილია. 24 წლის ვიყავი, ქორწილი რომ გადავიხადეთ. სამი შვილი გვყავს: ბუბა, თეო და გიორგი. ვაჟს ორწლინახევრის "ბოკვერი" ჰყავს - იაკობი. საოცარი ტიპია. რაჭველი რძალი მყავს, გენიალური გოგო. ბედნიერი ვარ, ოჯახში მისნაირი ადამიანი რომ შემოვიდა და ისტორიული ჰარმონია არ დარღვეულა. იაკობი შედის ხოლმე ჩემს ოთახში, კალმებს ბღუჯაში მოაქცევს და ამბობს, - ვწერო (იღიმის).
- აკვანში დანიშვნა ალბათ, თქვენს დროს ხშირი იყო, არა?
- ვთვლი, რომ ეს უნიკალური ადათი გახლდათ. კი, იყო მოტაცებაც, გარიგებაც, მაგრამ აკვანში დანიშვნაც ხშირად ხდებოდა.
- ხომ შეიძლება, გაიზარდო და აღმოაჩინო, რომ არაფერი საერთო არ გაქვს იმ ადამიანთან, ვისზეც დაგნიშნეს? რა ხდება ასეთ დროს?
- შორდებოდნენ, სხვადასხვა მიზეზით ასეც მომხდარა. თუ ქალს სხვა გაიტაცებდა, ამას მაღალი სასჯელი და სასტიკი შურისძიება მოჰყვებოდა. მომტაცებელს კლავდა ის მამაკაცი, ვისზეც ქალი იყო დანიშნული. თუ ქალი თავისი ნებით მიჰყვებოდა სხვას, ამ დროს სხვანაირი წესების მიხედვით მოქმედებდნენ.
- გამოდის, თქვენ და თქვენს მეუღლეს გაგიმართლათ...
- გაგვიმართლა, რომ ჩვენი სულიერი მდგომარეობა ერთმანეთს დაემთხვა. ყველა აღნიშნავს, რომ ხელოვნებისა და კულტურის დიდი სიყვარული გვაერთიანებს. ელისოს არაჩვეულებრივი გემოვნება აქვს. ძველ ორნამენტთა სისტემა სულ მისი აღდგენილია. სამრევლო სკოლებში, გიმნაზიასა და საპატრიარქოს აკადემიაში, ასობით მოსწავლე ჰყავს. მერე ისინი სხვებს გადასცემენ თავიანთ ცოდნას. ეს, უპირველესად, პატრიარქის დამსახურებაა, სხვა არავისი...
- როგორ აფასებთ თქვენი თაობისა და დღევანდელი ახალგაზრდების პოეზიას?
- ვფიქრობ, ჩემმა - 70-80-იანი წლების თაობამ ბრწყინვალე პოეზია და მწერლობა შექმნა. კომუნისტების დროს, მათ მიჰქონდათ დროის დიდი ნაწილი ჩვენი საარსებო სივრციდან, ახლა კი "ლიბერასტებმა" გადაფარეს ეს სივრცე. ნიჭიერი ახალგაზრდები მოდიან, მაგრამ ეს ახალი თაობაც არსად ჩანს - ტელეარხებზე არ ხდება პოეზიის რეკლამირება, წიგნსაც ხშირად ვერ ვბეჭდავთ. ქართულ ტელევიზიებში არ არის დრო ქართული კულტურისა და ცნობიერებისთვის. ისინი ხელში ჩაიგდეს "ლიბერასტებმა" და იმ აზროვნების ხალხმა, რომელსაც სურს, თავს მოგვახვიოს სხვა ცივილიზაცია და არაქართული ზნეობა. ერთი სქესის წყვილების ქორწინებაზე რომ დაიწყება საუბარი, ამის მერე რაღაზე უნდა ვილაპარაკოთ? ყველა არხი ერთმანეთზე უარესი კოშმარია. რას გადასცემენ და რა შოუებს დგამენ?! ეროვნული სივრცე მთლიანად დაგვინგრიეს. საუბარი არ მიდის თემზე, სოფელზე, მწერლობაზე, კულტურაზე, არც ეროვნულ პოლიტიკაზე, რელიგიაზე და ა.შ. ქართულ კულტურას ებრძვიან, პატრიარქს აუგად იხსენიებენ. ამ თემაზე ხშირად ვწერ - გაზეთებში 40-მდე წერილი გამოქვეყნდა და ალბათ, წიგნადაც გამოვცემ.
- სიტუაციის გამოსწორება როგორ უნდა მოხდეს?
- მძიმე კატაკლიზმებისა და ბრძოლების შემდეგ, საზოგადოების დონემ და მუხტმა დაიწია. სააკაშვილი რომ ამბობდა, - ახალი თაობა უნდა შევქმნათო, ეს შემთხვევითი არ იყო. ამას სურდა თაობა, რომელიც არ ცნობს დედას და სამშობლოს. კატასტროფაა, როცა ადამიანს სამშობლოს განცდა არა აქვს; მისთვის გაცილებით მნიშვნელოვანი დემოკრატია და ლიბერალიზმია, არადა, ხომ ილიასეული მამული, ენა, სარწმუნოებაა მთავარი... ფაქტობრივად, 14-15 ისტორიული კუთხე გვაქვს და აუცილებლად უნდა მოხდეს ამ ადგილებისთვის ფინანსური ხელშეწყობა. თითო-თითო მილიონი რომ გამოიყოს ამ ადგილებისთვის, ერთ-ორ წელიწადში ქვეყანა ფეხზე დადგება. დაიწყება ნატურალური პროდუქტის წარმოება, რომელსაც თბილისის გარდა, უცხოეთშიც გავიტანთ. მე კანონებსაც ვწერ. დღეს პარლამენტში ისეთი ძალები სხედან, რომ მათ გამო "ქართული ოცნება" ვერ იღებს იმ კანონებს, რომელიც ეროვნულ საქმეს შეუწყობს ხელს. კულტურულ-ეკონომიკური ხსნის სათემო მოდელი მაქვს შექმნილი, რომელიც თემებში სამეურნეო სისტემების, ტრადიციული მეფუტკრეობის აღდგენას, ხალხური რეწვის ცენტრების გახსნას და მსგავს საკითხებს მოიცავს. უძველესი ხევსურული ძროხების გამრავლება კარგი იქნებოდა, რადგან დედამიწის ზურგზე ანალოგი არ ჰყავს, არადა, დღეს 20-30 ასეთი ძროხა თუ იქნება შემორჩენილი. ხევსურული ძროხა 8 ლიტრამდე ცხიმიან რძეს იწველის. თუ სხვა ძროხის რძისგან 1 კილო ყველის ამოსაყვანად 12 ლიტრია საჭირო, ამ ჯიშის - 7 ლიტრიც საკმარისია. პროექტი პარლამენტში აქვთ და დაინტერესება რეგიონებშიც დიდია. ვნახოთ, სამომავლოდ რა იქნება...
- ბატონო კობა, არაერთ ადგილას საქმიანობთ, საგაზეთო წერილებს აქვეყნებთ... ლექსს როდისღა წერთ?
- ტროლეიბუსში, რომელმაც ჩაიარა (იღიმის). ჩემთვის პოეზია საკრალური ფენომენია და ლექსი - ყველაფერი. ვერავინ იგებს, ლექსს როდის ვწერ. ყველა ქართველი ლექსის მწერალია. ქუჩაში რომ მიხვიდე ვინმესთან და სთხოვო, ყველა დაწერს, მაგრამ ყველაფერს პოეზიას ვერ დაარქმევ. უნდა იცნობდე ფოლკლორს, მითებს და სწორედ მაშინ იქმნება ნამდვილი პოეზია. ხალხური პოეზიის უკან ქვეტექსტები და საიდუმლოებებია, ამის ამოკითხვა უნდა შეძლო. ფურცლებზე დაწერილი ლექსებითა და წერილებით სავსე მაქვს ჯიბეები, ჩემს სამუშაო მაგიდაზეც იგივე სურათია.
- ანუ არ ჩაუვლია ტროლეიბუსს, ახლაც "მგზავრობთ". იქნებ ტრამვაიც დაგვიბრუნდეს და იქაც დაწეროთ...
- (იღიმის) კი, მე ისევ ტროლეიბუსსა და ტრამვაიში ვარ. მინდა, მომავალშიც სულ ასე იყოს.
- დაბოლოს, 19 თებერვალს დაბადების დღე გქონდათ. განვლილ წლებს რომ გადაავლებთ თვალს, გული რაზე გწყდებათ?
- ვფიქრობ, ქართველი კაცი დროს სათანადოდ არ იყენებს. როცა დაგჭირდება, ხედავ, რომ დრო აღარ გაქვს და ეს დრამატული მომენტია. 15-20 წელი ისე გადის, როგორც ხუთი დღე. დროს ვერ დაეწევი.
ანა კალანდაძე